नागपूर – राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे (RSS) सरसंघचालक मोहन भागवत यांनी देशातील लोकसंख्येबाबत चिंता व्यक्त केली. लोकसंख्या घटणे ही चिंतेची बाब आहे. आधुनिक लोकसंख्या विज्ञान सांगते की जेव्हा एखाद्या समाजाची लोकसंख्या (प्रजनन दर) 2.1 च्या खाली जाते, तेव्हा तो समाज पृथ्वीवरून नाहीसा होतो. त्यामुळे प्रत्येक जोडप्याने दोन किंवा तीनपेक्षा जास्त मुलं जन्माला घालायला हवीत, हे महत्त्वाचे आहे, असे मोहन भागवत नागपुरातील एका कार्यक्रमात म्हणाले.
प्रजनन दरात सातत्याने घट-
राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (NFHS-5) नुसार, भारतातील एकूण प्रजनन दर 2.2 वरून 2.0 वर आला आहे. एकूण प्रजनन दर म्हणजे एक स्त्री तिच्या आयुष्यात किती मुलांना जन्म देते किंवा जन्म देऊ शकते. संयुक्त राष्ट्रांच्या दस्तऐवजानुसार, प्रजनन दर 2.1 असावा. त्यामुळे पिढ्या वाढू शकतात.
1990-92 मध्ये जेव्हा पहिल्यांदा सर्वेक्षण करण्यात आले तेव्हा देशातील प्रजनन दर 3.4 होता. म्हणजे त्या काळात एक स्त्री सरासरी 3 पेक्षा जास्त मुलांना जन्म देत असे. पण तेव्हापासून प्रजनन दरात सातत्याने घट होत आहे.
प्रजनन दर कमी झाल्याचा परिणाम म्हणजे वृद्ध लोकसंख्या झपाट्याने वाढते. गेल्या वर्षी संयुक्त राष्ट्राने ‘इंडिया एजिंग रिपोर्ट 2023’ जारी केला होता. या अहवालात 2050 पर्यंत भारताच्या लोकसंख्येच्या 20.8% वृद्ध असतील असे म्हटले होते. वृद्ध म्हणजे ज्यांचे वय ६० वर्षे किंवा त्याहून अधिक आहे. या अहवालात 2010 पासून भारतातील वृद्धांची लोकसंख्या झपाट्याने वाढत असल्याचे सांगण्यात आले आहे.
Wenesday Rate
Wed 25 Dec. 2024
यामुळे, लोकसंख्येतील १५ वर्षांखालील लोकांची संख्या कमी होत आहे आणि वृद्धांची संख्या वाढत आहे. अहवालानुसार, 1 जुलै 2022 पर्यंत देशातील वृद्धांची लोकसंख्या 14.9 कोटी होती. त्यावेळी लोकसंख्येतील वृद्ध लोकांचा वाटा 10.5 टक्के होता. पण 2050 पर्यंत भारतात वृद्धांची संख्या 34.7 कोटी असेल असा अंदाज आहे. असे झाल्यास भारतातील 20.8 टक्के लोकसंख्या वृद्ध असेल. तर या शतकाच्या अखेरीस म्हणजे 2100 पर्यंत भारतातील 36 टक्क्यांहून अधिक लोकसंख्या वृद्ध असेल.
2022 ते 2050 या काळात भारताची लोकसंख्या 18 टक्क्यांनी वाढेल असा अंदाज या अहवालात व्यक्त करण्यात आला होता. तर, वृद्ध लोकांची लोकसंख्या134% ने वाढण्याचा अंदाज आहे. त्याच वेळी, 80 वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या लोकांची लोकसंख्या 279% वाढू शकते. NITI आयोगाच्या अहवालानुसार 1950 च्या दशकात भारतातील प्रत्येक स्त्रीने सरासरी 6 मुलांना जन्म दिला. सन 2000 पर्यंत हा प्रजनन दर 3.4 वर आला. 2019-21 दरम्यान केलेल्या राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (NFHS-5) मध्ये भारतातील प्रजनन दर 2 वर खाली आल्याचे समोर आले आहे. म्हणजेच आता भारतीय महिला सरासरी 2 मुलांना जन्म देत आहेत. प्रजनन दर 2050 पर्यंत 1.7 पर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे.
बहुतांश महिलांना कमी अपत्य हवे असल्याचे वास्तव-
एकीकडे देशात जास्त मुले जन्माला घालण्यावर भर दिला जात असला तरी बहुतांश महिलांना कमी अपत्य हवे असल्याचे वास्तव आहे. NFHS-5 नुसार, बहुतेक भारतीय महिलांना एकच मूल हवे असते. सध्या देशात प्रजनन दर 2.0 आहे, तर महिलांना 1.6 हवा आहे. सर्वेक्षणानुसार, ज्यांना दोन मुले आहेत त्यापैकी 86 टक्के स्त्री-पुरुषांना आता तिसरे अपत्य नको आहे. सामान्यतः असे मानले जाते की जे कमी शिकलेले आहेत त्यांना जास्त मुले हवी आहेत. पण तसे नाही. कधीही शाळेत न गेलेल्या महिलांमध्ये प्रजनन दर 2.8 आहे, तर त्यांना 2.2 हवा आहे.
भारतीय समाजात मुलींपेक्षा मुलांना जास्त महत्त्व दिले जाते. बहुतेक जोडप्यांना फक्त मुलगा हवा असतो. मुलाची इच्छा स्त्रियांना अधिक मुले होण्यास भाग पाडते. सर्वेक्षणानुसार, मुलगा नसलेल्या 35 टक्के महिलांना तिसरे अपत्य हवे आहे. फक्त 9 टक्के स्त्रिया आहेत ज्यांना दोन मुले आहेत आणि तरीही त्यांना दुसरे मूल हवे आहे.
तरीही लोकसंख्येत झपाट्याने वाढ-
शेवटची जनगणना 2011 मध्ये झाली, जेव्हा भारताची लोकसंख्या 121 कोटींहून अधिक होती. 2001 च्या तुलनेत 2011 मध्ये भारताची लोकसंख्या 17.7% वाढली. 2001 मध्ये देशाची लोकसंख्या 102 कोटी होती. 2001 च्या तुलनेत 2011 मध्ये लोकसंख्येच्या वाढीच्या दरात लक्षणीय घट झाली. 1991 आणि 2001 दरम्यान भारताची लोकसंख्या 22% पेक्षा जास्त वाढली, तर 2001 आणि 2011 मध्ये ती 18% पेक्षा कमी वाढली. मात्र, अनेक दशकांपासून लोकसंख्या वाढीचा दर घसरत चालला आहे. 1961 ते 1971 या काळात सुमारे 25 टक्के लोकसंख्येची कमाल वाढ झाली. सध्या भारताची अंदाजे लोकसंख्या सुमारे 140 कोटी आहे. 2011 च्या तुलनेत भारताची लोकसंख्या आत्तापर्यंत सुमारे 16 टक्क्यांनी वाढली आहे.
प्रजनन दर कमी तर लोकसंख्याही कमी –
या परिस्थितीत प्रजनन दर घसरत असताना लोकसंख्या का वाढत आहे, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. उत्तर आहे तरुण लोकसंख्या. केंद्र सरकारच्या ‘युथ इन इंडिया 2022’ अहवालात असे दिसून आले आहे की 2021 पर्यंत भारतातील 27 टक्के लोकसंख्या ही 15 ते 29 वर्षे वयोगटातील तरुण होती. त्याचप्रमाणे 37 टक्के लोकसंख्या 30 ते 59 वयोगटातील होती. युनायटेड नेशन्सच्या अहवालात म्हटले आहे की तरुणांना जास्त मुले होत आहेत, त्यामुळे भारताची लोकसंख्या वाढत आहे. 2063 पर्यंत भारताची लोकसंख्या 1.67 अब्ज होईल. त्यानंतर लोकसंख्या कमी होण्यास सुरुवात होईल. कारण प्रजनन दर कमी होत आहे आणि तरुणांची संख्याही कमी होईल.
